İdil-Ural Türklerinin millî uyanış ve kurtuluş mücadelesi öncülerinden gazeteci-yazar Muhammed Ayaz İshakî İDİLLİ 23 Şubat 1878’de Çistay bucağına bağlı Yavşirma köyünde dünyaya gözlerini açtı.
Muhammed Ayaz İshakî İDİLLİ baba tarafından nesiller boyunca imamlık yapmış bir ailenin oğludur. 1902 yılında, Kazan Rus Öğretmen Okulu’nu bitirdikten sonra üniversiteye girmek için hazırlanıyorken, babasının ısrarı üzerine köyünde imamlığa başladı; bu görev 1 sene sürdü. İmamlık görevini bitiren İDİLİİ talebe iken katıldığı şâkirtlik teşkilâtı ile Terakkî ve Hürriyet gazetelerinin gizli siyasî faaliyetlerine 1904 yılında tekrar döndü. 1905 yılında ise Tangçılar adında ihtilâlci sosyalist karakterli bir teşkilâtı Tatar halkının iktisadî ve siyasî hakkâklarını savunmak için kurdu. Aynı yıl Oka nehri üzerinde bir gemide gerçekleştirilen I.Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’na katıldı ve Ruslar’ın Japonya yenilgisinden sonra Tang (1906) ve Tang yılıdızı adını verdiği bir gazete çıkardı. Bu dönemde sosyalist çizgide olan Ayaz İshakînin çalışmalarından duyulan rahatsızlıklarından dolayı Rus hükümeti tarafından tutuklandı, hapse atıldı ve gazetesi kapatıldı. Hapis ve sürgün hayatı, bir ara serbest kalsa bile, 1913 yılına kadar devam etti.
1908’DE KURULAN TÜRK DERNEĞİ’NİN İLK 40 ÜYESİNDEN BİRİ
1908-1911 sürgünde olduğu halde sahte pasaport ile İstanbul’a gidip gelen İDİLLİ 1908 yılında kurulan Türk Derneği’nin ilk kırk üyesi arasında yer aldı. Sırât-ı Müstakîm makalesini, sadeleşmeyi destekleyerek, kazanlı ayaz adıyla bu dönemler Türk Derneği Dergisi’nde yayınladı.
GAZETESİNİ MİLLÎ BİR ORGAN HALİNE GETİRDİ
1913 yılında aftan yararlanarak sürgünden dönen Muhammed Ayaz İshakî İDİLLİ gazetesini Petersburg’da, Kazan’da oturma izni verilmediği için, 22 Ekim 1913’te çıkardı. Gazete 1915 yılında kapatıldı. 1917-1918 yılında başlangıçtaki sosyalist düşüncelerinden vazgeçip gazetesini millî bir organ haline çevirdi.
RUSYA MÜSLÜMANLARI KURULTAYI’NIN TOPLANMASINDA AKTİF GÖREV ALDI
1917 yılında İDİLLİ Moskova’da V. Bütün Rusya Müslümanları Kurultayı’nın toplanması fikrine inandı ve kurultayın toplanmasında ve faaliyetlerinde aktif görev aldı ve kongre Rusya Müslümanlarının bir millî şuur etrafında toplama teklifini kabul etti. Ayrıca aynı yıl Kazan kongresinde Rusya ve Sibirya Müslüman Türk Tatarları’nın millî-medenî muhtariyetinin ilân edilmesinde rolü oldu.
MUHTAR İDİL-URAL HÜKUMETİNİN BARIŞ KOMİTESİ BAŞKANI
Her iki toplantıda bütün Asya Türkleri’ni içine alacak muhtar bir cumhuriyet kurma fikriyle Rusya’ya bağlı federasyon teşkili tartışma konusu olsa da Ayaz İshakî 1917 Kasım’ında Ufa’da kurulan Muhtar İdil-Ural Hükumetinin dış işlerini idare etmek üzere barış komitesi başkanı oldu. Bu görev İdil-Ural Bölgesinin Bolşevik kuvvetleri tarafından işgal edilmesiyle son buldu ve o donem Millî idare’de hârıcî-siyasî komisyonun başına getirilen İDİLLİ’nin gazetesi kapatıldı, basımevine el konuldu. İşgalden kaçan İDİLLİ Sibirya’daki Kızılyar şehrinde Abdullah Battal ile otuz sayı çıkabilen Mayak adlı bir gazete yayımladı. Bolşevikler İdil-Ural bölgesine kesin olarak yerleşince Kızılyar’a gelmiş olan Millî Meclis tarafından Paris Konferansı’na katılmak üzere görevlendirildi ve Maçurya, Kore, Japonya’dan Paris’e (Mart 1920) oradan Berlin’e geçti. 1925 yılında ise Türkiye’ye Maarif Vekili Hamdullah Suphi’nin gayretiyle Türkiye’ye getirildi.
İDİL-URAL HÜRRİYET KOMİTESİNİN KURUCUSU
1927 yılında Berlin ve Varşova’da ikamet eden İDİLLİ Varşova Üniversitesi Şarkiyat Bölümü’ndeki Türk dili hocası oldu ve dünyanın çeşitli yerlerine dağılmış olan İdil-Ural Türkleri’nin birliğini sağlamaya gayeret etti. 1928’de ise Berlin’de Milî Yul (daha sonra Yaña Millî Yul) dergisini çıkarmaya başladı ve İdil-Ural Hürriyet Komitesi’ni kurdu.
KÜDÜS’TEKİ MÜSLÜMAN KONGRESİNE KUZEY TÜRKLERİ’Nİ TEMSİL ETTİ
İDİLLİ 1932 yılında Kudüs’teki Müslüman kongresine Kuzey Türklerinin temsilcisi olarak katıldıktan Kazan Tatarlarının teşkilatlanmasını sağlamak için 1933-1938 yılları arasında Çin, Mançurya, Kore, Japonya, Arabistan ve Finlandiya’ya seyahat etti. 1934 yılında İdil-Ural Muhacirleri Kongresini Kobe’de topladı ve Uzakdoğu Tatarları’nı ziyaret ederek İdil-Ural Türk-Tatarlarının Millî Kültür Merkezi’ni ve Mukden’de Millî Bayrak adıyla haftalık bir gazete kurdu. 1939 yılına kadar bu gazeteyi yazıları ile destekledi. Dergi 1939 yılında Rus-Alman anlaşması gerçekleşince kapatıldı. Promet teşkilâtına (Rus olmayan milletlerin bağımsız devletler kurulmaları için kuruşmuş bir teşkilat) üye olan ve Rus-Alman anlaşması nedeniyle Varşova’dan çıkarılan İDİLLİ 1940 yılında Türkiye’ye yerleşti. 1952 yılına kadar İstanbul’da kalan Ayaz İshakî 1953 yılında Münihe gitti ve Millî Bayrak adıyla bir dergi çıkardı. Ayaz-İshakî’nin çıkardığı dergi hastalığı nedeniyle 3 ay sürdü. Hastalığı nedeniyle Türkiyeye dönen Ayaz-İshakî Ankara’ya kızının yanına yerleşti. 22 Temmuz 1954’te Ankara’da kızı Saadet Çağatay’ın evinde vefat etti. Vasiyeti gereği İstanbul’daki Edirnekapı Şehitliği’nde Yusuf Akçura’nın mezarının yakınına defnedildi.
KAZAN TÜRKÇESİ’NİN EDEBÎ BİR DİL OLARAK GELİŞMESİNE HİZMET EDEN ‘’TATAR EDİBİ’’
Öğretmen okulunda edebiyata merak saran İDİLLİ Kelepüşçü Kız (Kazan 1900) adlı küçük romanıyla Kazan Türkçesi’nin edebî bir dil olarak gelişmesine hizmet etmiş ve ‘’Tatar edibi’’unvanıyla anılmıştır. Aktif siyasî mücadelelerinin yanı sıra yazarlığı da ihmal etmeyen İshakî’nin yazarlığı 3 döneme ayrılabilir: sosyal, ahlâkî ve didaktik eserlerin olduğu birinci dönem, devrim döneminde devrimci bir tavır ile yazılan eseler ikinci dönem ve sürgün yılları ve sonrası dil, üslûp ve teknik bakımından daha olgun, konu olarak da sosyal meseleleri realist ve yorumcu bir tarzda ele alan eserler üçüncü dönem.
KAYNAK:
https://islamansiklopedisi.org.tr/idilli-muhammed-ayaz-ishaki