Ecdadımız zamanın kıymetini bilirlerdi.

Eskiler saatinize ve sıhhatinize dikkat edin demişler. İstanbul fethinden çok kısa bir süre sonra Fatih Sultan Mehmet’da zamana çok önem veriyordu.  bilim insanı Ali Kuşçuyu İstanbul’a davet ederek İstanbul’un aynı zamanda bilim merkezi olması için de çalışma yapmasını istiyordu. Ali Kuşçu’nun da ilk yapığı Fatih Cami’nin minare kaidesine güneş saati yapmak oldu. İstanbul’da birçok camide güneş saatleri vardır. İşte adım adım gezerek bizde İstanbul’da bulunan güneş saatlerinin izlerini bulduk. Güneş saatlerinin hikâyesi şöyle:

Fahri SARRAFOĞLU/ İSTANBUL SEYYAHI

Kaynaklarda verilen bilgilere göre, bilinen ilk güneş saatini Mısırlılar icat etti. Güneş saati, zamanı Güneş’in konumuna göre ölçmeye yarayan alettir. İstanbul’da zaman konusu ile özel olarak ilgilenen ve adına Muvakkithane denilen müesseseler vardı.  Muvakkithaneler, Osmanlı İstanbul’unda namaz vakitlerinin, Ramazan ayının başlangıç ve bitişinin, sahur vakitlerinin ve zaman ile ilgili benzer dini ihtiyaçların hassas ölçümlerle hesaplandığı kurumlar olmuştur. İlk muvakkithane 1470’lerde faaliyete geçen Fatih Camii muvakkithanesidir. Muvakkithanelerinde âdet olduğu üzere burada da Ramazan imsakiyesinin dış duvara asıldığı ve civarda yaşayan ve çalışan insanların iftar ve sahur planlarını bu imsakiyelere göre yaptığı bilinir. Evliya Çelebi’nin aktardığına göre muvakkithane saatlerinin çok dakik olmasından dolayı Bayezid Camii Muvakkithanesi şehirdeki en şöhretli muvakkithaneydi. Bu ilk örneklerin yanında İstanbul’da pek çok muvakkithane bulunmaktaydı. Özellikle Teşvikiye Camii, Yavuz Selim Camii, Şehzade Camii, Eminönü Camii bahçeleri içerisinde bulunan yapılar ve pek çok mahallede rastlanabilecek muvakkithaneler İstanbul’un bu yapılar bakımdan zengin olduğunu göstermektedir.

GÜNEŞ SAATLERİ NASIL ÇALIŞIR?
Genel olarak rastlanan yatay güneş saati tasarımlarında dikey olarak yerleştirilmiş bir çubuğun gölgesi, yatay yerleştirilmiş bir yüzeyde günün saatlerini gösteren kadrana düşer. Güneş gökyüzünde ilerledikçe çubuğun ucunun saat üzerinde bıraktığı gölge, farklı saat çizgilerine denk gelecek şekilde hareket eder. Bu tasarımlarda çubuğun Dünya’nın dönme eksenine hizalanması gerekir. Dolayısıyla bu tür güneş saatinin doğru zamanı göstermesi için çubuğun manyetik kuzeyi değil, coğrafî kuzeyi gösteriyor olması gereklidir. Ayrıca çubuğun yatay düzlemle yapacağı açı, saatin bulunduğu coğrafî enleme eşit olmalıdır. Yine de bu iki özelliğe sahip olmayıp farklı ilkeler çerçevesinde çalışan güneş saatleri de tasarlanabilir. Bu saatler bir dairenin ortasına çubuk konularak ve pusula yardımı ile (her yerde Kuzey’i göstermesi lazım) her saat gölgenin düştüğü yere işaret konularak yapılabilir. Ama bulutlu günler, gece gibi etkenler bu saat türünü kullanışsız kılacaktır.
ANADOLU’DA İLK GÜNEŞ SAATİ KONYA’DA
Anadolu’da bilinen en eski güneş saati (1409) Konya Hacı Hasan Mescidi’nde bulunmakta ve onu Topkapı Sarayı’ndaki Fâtih Sultan Mehmed devrine ait yatay bir güneş saati takip etmektedir. Fetihten XVIII. yüzyılın sonlarına kadar İstanbul’da çeşitli binalara, özellikle camilere oldukça ayrıntılı ve kullanışlı güneş saatleri yerleştirilmiş, mekanik saatlerin yaygınlaşmasıyla revaçtan düşmelerine rağmen Osmanlı Devleti’nin son zamanlarına kadar da bu saatleri çizen kişiler eksik olmamıştır; bu ustaların son temsilcisi ressam ve muvakkit Ahmed Ziya Akbulut’tur (ö. 1936).

MEKANİK SAAT GELSE DE GÜNEŞ SAATLERİ UNUTULMADI
 Mekanik saatlerin yaygınlaştığı 18. ve 19.yüzyıllara kadar muvakkitlerin kendi imal ettiği gözlem ve hesap aletlerini kullanarak yaptıkları astronomi hesapları, vakit tayininin yegâne kaynağı olmuştur. Mekanik saatlerle birlikte vakit ölçümlerine bağımlılık azalmıştır. Bu süreçte mekanik saatlerin doğru zamanı gösterip göstermediğinin denetlenmesi, muvakkitlerin görevleri arasına girmiştir. Ayrıca muvakkitlerin namaz vakitleri için yaptığı hesaplamalar da sürmüştür. Zira mekanik saatler, zamanı doğru gösteriyorsa da namaz vakitleri için takvim oluşturma zorunluluğu devam etmiştir. Bu nedenle 18. yüzyıldan itibaren Osmanlılarda muvakkithaneler daha önce olmadığı kadar popüler hâle gelmiştir ve bu yüzyıllarda hemen her semte birden fazla muvakkithane yapılmıştır. Ayasofya’da inşa edilen ve günümüze ulaşan muvakkithanenin, Sultan Abdülmecid zamanında Ayasofya’da Fossati Kardeşler tarafından 1846-49 yılları arasında gerçekleştirilen geniş çaplı tamir sonrasında inşa edildiği bilinir. Nitekim 1853 tarihli bir belgeye göre muvakkithanenin yapımına Mısırlı Yani Kâhya’nın nezaret ettiği bildirilmiştir.

MİNARESİNİN ALEMİNDE GÜNEŞ SAATİ OLAN CAMİ
Camii Şerifin Banisi Muhaşşi (haşiyeci) Sinanüddin Yusuf Bin Hüsamüddin Efendi’dir. Muhaşşi Sinan Camii (1574), Anadolu Hisarı, Camii sokakta, Göksu Deresine bakan bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Bu Camimizin bir özelliği ise Güneş saatli minare âlemi, olması… Ayrıca diğer camilerden farklı olarak “Çeşmesi” Caminin, minaresinin kaidesi olmuş.

FATİH CAMİNİN MİNARESİNDE GÜNEŞ SAATİNİN SIRRI

Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi’nin programlarını hazırlamış, astronomi ve matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul’un enlem ve boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu’ nun medreselerde matematik derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafında da izlenmiştir. Ali Kuşçu’nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih’e sunulduğu için “Fethiye” adı verilen astronomi kitabıdır. Eser üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde gezegenlerin küreleri ele alınmakta ve gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölüm Yer’in şekli ve yedi iklim üzerinedir. Son bölümde ise Ali Kuşçu, Yer’e ilişkin ölçüleri ve gezegenlerin uzaklıklarını vermektedir. Döneminde hayli etkin olmuş olan bu astronomi eseri küçük bir elkitabı niteliğindedir ve yeni bulgular ortaya koymaktan çok, medreselerde astronomi öğretimi için yazılmıştır. Ali Kuşçu’nun diğer önemli eseri ise, Fatih’in adına atfen Muhammediye adını verdiği matematik kitabıdır.
CABİR CAMİİ DUVARINDAKİ GÜNEŞ SAATİNİN ÖZELLİĞİ
Cabir Cami ya da Atik Mustafa Cami, diye bilinen bu cami II. Bayezid ‘in sadrazamı olup 1512’de Yavuz Sultan Selim’in idam ettirdiği Koca Mustafa Paşa tarafından camiye çevrildiği kayıtlardan anlaşılmaktadır. Caminin dışında bulunan, yekpare mermerden oyulmuş bir vaftiz teknesi 1922’de Arkeoloji Müzesi’ne taşınmıştır. 1957’de Amerikan Bizans Enstitüsü, binanın güney cephesinde badana tabakası altında fresko tekniğinde yapılmış bazı aziz resimlerine rastlamışlardır. Bunlardan ikisi hekim asıllı azizlerden Ayios Kosmas ve Ayios Damianos olarak teşhis edilmiştir. Diğeri ise melek Mikael’dir. Yine caminin duvarında bir güneş saati vardır. Güneş saatleri güneş hareketlerine göre tasarlandığı için genellikle güney duvarlarda görülmektedir. Dörtgen bir mermer levhadan imal edilmiş olan bu güneş saatinin üst kenarında 1073 te (1662) Mehmet Efendi tarafından imal edildiğini ve Hacı Oruç Ağanın hayratı olduğu Arapça yazılmaktadır.

İSTANBUL’A İKİNCİ GÜNEŞ SAATİ MURAT PAŞA CAMİİNDE
İstanbul Fatih İlçesi-Murat Paşa Semtinde bulunan yine kendi adıyla anılan Murat Paşa Cami Vatan Caddesinin Aksaray girişi tarafında Aksaray-Metro girişindedir. Camiyi yaptıran Has Murat Paşa,  Fatih Sultan Mehmet döneminde vezirlik yapmıştır. Son Bizans İmparatoru XI Konstantin’inin yeğenidir. Eğer Konstantin ölmeseydi onun yerine Bizans imparatoru olacaktı. Fetih’ten sonra Müslüman oldu ve Osmanlı ordusunda çok önemli hizmetler yaparak şehit oldu. O dönemde İstanbul’a yeni gelen Türklerin kalacakları yerleri olmadığı için kendilerine bir yer bulana kadar bu camide kalıyorlar, üç gün boyunca burada yatıp kalkıyorlardı. Caminin içine girildiğinde mihrap ve namaz kılma mahallinin oldukça yüksek olduğu görülür bunun sebebi ise zaviye bölümü ile namaz kılma bölümünün ayrı ayrı olmasıdır.

Camiyi incelerken minareye dikkatlice bakıldığında minarenin duvarında ezan vakitlerini gösteren bir güneş saati olduğunu görebilirsiniz. O dönemde henüz saat olmadığı için İstanbullular vakitleri, bu güneş saatine bakarak anlıyordu. İşte ikinci güneş saati Murat Paşa Camii’nin duvarına monte edilerek bu şekilde İstanbulluların ezan vakitlerini öğrenmesi sağlanmıştı.
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA CAMİNDEKİ GÜNEŞ SAATİ
Hekimoğlu Ali Paşa’nın kendi adına mimar Davud Ağa’ya yaptırdığı cami bir başkadır. Bu camide diğer camilerde görmeye alışık olmadığımız, Ramazan ayının son on günü girilen İtikâf odasından 3 tane bulunmaktadır. Caminin çinileri de o dönemde Tekfur sarayında kurulan çini atölyesinde yapılmış çinilerdendir. Yine caminin minaresinde güneş saati bulunmaktadır. Bu da pek çok camide görülmez. Avluda su terazisi ve bir kuyu da bulunmaktadır. Hekimoğlu Ali Paşa’nın idarede şiddetli olduğu ama cömert, akıllı, âlim, sağlam görüş sahibi, tedbirli bir kişi olduğu belirtilmiştir. Otuz yılı aşkın yaptığı vezirlik görevi sırasına tüm devlet ricalinin ve özellikle salatanatı sırasında görev yaptığı padişahlar olan I. Mahmud ve III. Osman’ın hürmet ve itimadını kazanmıştır.
TOPKAPI SARAYINDA BULUNAN YATAY GÜNEŞ SAATİ
Bir kaidenin üzerindeki saate bakmak için dört basamaklı mermer bir merdivene tırmanmak gerekir. Saatin doğu tarafında bulunan cetvelin altında “Ameli Süleyman Katib-i evvel”, yani Hazinenin birinci katibi Süleyman tarafından yapılmıştır, ibaresi görülmektedir. Saatin batı tarafında ise “Vaz-ül basıta fi zaman-ı Ebül-Feth Sultan Mehmet Han ve ceddede Seyyid Abdullah Silahtar Sultan Selim bin Sultan Mustafa Han ebede mülkehu i lâ âhirüd devran; Sene 1208 Şaban” yazılıdır. Bugünkü dile çevrilirse “Bu güneş saati Fatih Sultan Mehmet devrinde yerleştirilmiş ve Sultan Mustafa’nın oğlu Sultan Selim’in, hükmetme zamanları ahirete kadar uzansın, silahtarı Seyyid Abdullah tarafından yenilenmiştir, sene 1794, Şubat/Mart” ifadesi okunur.

İSTANBUL’DA BULUNAN GÜNEŞ SAATLERİ

  • Eski Şark Eserleri Müzesindeki Güneş Saati
  • Mermer Kule Üzerindeki Saat
  • Arkeoloji Müzesindeki Güneş Saati
  • Aya İrini Güneş Saati
  • Murat Paşa Camii Minaresindeki Güneş Saatleri
  • Fatih Camii Minare Kaidesindeki Saat
  • Yavuz Selim Camiin İç Avlu giriş Kapısı Yanında
  • Üsküdar Mihrimah Sultan Camisindeki Güneş Saati
  • Ferruh Kethüda Camii Güney cephesi
  • Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii
  • Sultanahmet Camiindeki 3 adet Güneş Saati

Topkapı Sur İçi Kürkkçübaşı Ahmet Şmsettin Camii

  • Hekimoğlu Ali Paşa Camii Güneybatı Cephesi
  • Beyazıt Camii Üzerindeki 3 güneş saati
  • Üsküdar Ayazma Camii
  • Yeni Cami Üzerindeki 3 güneş saati
  • Laleli Camii Ana giriş kapısındaki saat
  • Süleymaniye Camiindeki 2 güneş saati
  • Beylerbeyi Camii Güneş saati
  • Kara Ahmet paşa Camii Güneş Saati
  • Eyüp Yeni Eski Camii Eyüp
  • Paşalimanı Camii Güneş Saati Paşalimanı-Üsküdar
  • Topkapı Müzesi 3. Avludaki Saat
  • Topkapı Sarayı Arz Odası Solundaki Saat
  • Ayasofya Güneş Saatleri
  • Kandilli Rasathanesi Güneş Saati
  • Deniz Müzesindeki Güneş Saati
  • Kısıklı Abdullahağa Camisi

 

 

 

Kaynaklar:

https://hayalleme.com/tarihi-eserler/anitlarkuleler/istanbuldaki-gnes-saatleri-2/

https://islamansiklopedisi.org.tr/gunes-saati

https://istanbulunsirlari.net/minaresinin-aleminde-gunes-saati-olan-camii-hangisi/

https://istanbulunsirlari.net/fatih-caminin-minaresindeki-gunes-saatinin-sirri-nedir/

https://istanbulunsirlari.net/icinde-sahabe-makami-olan-cami-cabir-cami/

https://istanbulunsirlari.net/yolda-kalanlar-icin-sabaha-kadar-acik-olan-cami/

https://istanbulunsirlari.net/peygamberimizinsav-selami-ile-yapilan-camii/

http://batmans.dyndns.info:83/ast_tarihinden/osmanli_zamani/gunes_saati/